استخر نقدینگی (Liquidity pool) یکی از فناوری‌های اصلی در پشت پرده‌ی اکوسیستم دیفای (DeFi) است. استخرها بخش مهم بازارسازهای خودکار (AMM)، پروتکل‌های وام‌دهی و قرض‌گیری، ییلد فارمینگ (yield farming)، دارایی‌های مصنوعی، بیمه‌های درونزنجیرهای، بازی‌های بلاک چین و … هستند.
ایده‌ی استخر نقدینگی ساده به نظر می‌رسد. یعنی وجوه زیادی که به صورت توده‌ای دیجیتالی در یک جا جمع شده‌اند. اما با این توده در محیطی که نیازی به مجوز ندارد و هر کسی می‌تواند نقدینگی خود را به آن اضافه کند، چه می‌توان کرد؟ بیایید با هم نگاهی بیندازیم و ببینیم دیفای چطور مفهوم استخرهای نقدینگی را توسعه داده است.
مقدمه
امور مالی غیرمتمرکز که به اختصار به آن DeFi گفته می‌شود، در فعالیت‌های درونزنجیرهای انقلابی به پا کرده است. حجم صرافی‌های غیرمتمرکز یا همان DEX می‌توانند به شکلی قابل توجه با حجم صرافی‌های متمرکز رقابت کنند. از ماه دسامبر سال ۲۰۲۰، ارزش دارایی‌های قفل‌شده در پروتکل‌های دیفای تقریبا ۱۵ میلیارد دلار است. این اکوسیستم با انواع جدیدی از محصولات به سرعت گام‌های رشد و توسعه را برمی‌دارد و رو به پیشرفت در حرکت است. اما چه عاملی تمام این توسعه‌ها را ممکن می‌سازد؟ یکی از فناوری‌های اصلی و محوری در پشت پرده‌ی این محصولات، استخر نقدینگی نامیده می‌شود که در ادامه با آن آشنا خواهیم شد.
استخر نقدینگی چیست؟
استخر نقدینگی مجموعه‌ای از دارایی‌هایی است که در یک قرارداد هوشمند قفل می‌شوند. این استخرها به منظور تسهیل در اعطای وام و معاملات غیرمتمرکز مورد استفاده قرار می‌گیرند و البته کاربردهای بسیار دیگری نیز دارند که بعدا به آن‌ها خواهیم پرداخت.
استخرهای نقدینگی ستون فقرات و محور بسیاری از صرافی‌های غیرمتمرکز نظیر یونی سواپ (Uniswap) هستند. کاربران در این استخرها با نام تامین‌کنندگان نقدینگی (liquidity providers) یا LP شناخته می‌شوند. این افراد ارزش برابر دو توکن را به استخر تزریق می‌کنند تا به این ترتیب به بازارسازی کمک کنند. تامین‌کنندگان نقدینگی در ازای تامین وجوه، از معاملاتی که در استخرهای آن‌ها انجام می‌شود کارمزد معاملاتی دریافت می‌کنند. این کارمزد متناسب با میزان سهم آن‌ها از کل نقدینگی استخر است. به دلیل آن که هر کسی می‌تواند به عنوان تامین‌کننده‌ی نقدینگی ایفای نقش کند، بازارسازهای خودکار اکنون موجب سهولت و دسترسی بیشتر در امر بازارسازی شده‌اند.
یکی از نخستین پروتکل‌ها برای استفاده از استخرهای نقدینگی بنکور (Bancor) نام داشت. اما استخرها پس از رواج و محبوبیت یونی سواپ بود که بیشتر مورد توجه قرار گرفتند. برخی از صرافی‌های محبوب که از استخرهای نقدینگی اتریوم استفاده می‌کنند، این‌ها هستند: سوشی سواپ (SushiSwap)، کرو (Curve) و بالانسر (Balancer). استخرهای نقدینگی در این صرافی‌ها با توکن‌های ERC-20 پر می‌شوند که همان توکن اتریوم است. معادل مشابه این صرافی‌ها را می‌توان در زنجیره‌ی هوشمند بایننس Binance Smart Chain (BSC) یافت که عبارت‌اند از: پنکک سواپ (PancakeSwap)، بیکری سواپ (BakerySwap) و برگر سواپ (BurgerSwap). در این صرافی‌ها، استخرها حاوی توکن‌های BEP-20 هستند.
استخرهای نقدینگی و دفتر سفارشات
به منظور درک تفاوت استخرهای نقدینگی، بهتر است نگاهی داشته باشیم به ساختار اساسی بلوک معاملات الکترونیک یا دفتر سفارشات. اگر بخواهیم ساده بگوییم، دفتر سفارشات مجموعه‌ای از سفارش‌هایی است که در یک بازار معین باز هستند.
سیستمی که مسئولیت مطابقت سفارش‌ها با یک‌دیگر را بر عهده دارد، موتور تطبیق نامیده می‌شود. دفتر سفارشات در کنار موتور تطبیق، هسته‌ی مرکزی هر صرافی متمرکز به شمار می‌رود. این مدل به منظور تسهیل مبادلات کارآمد بسیار عالی است. هم‌چنین این امکان را فراهم می‌کند که بتوان بازارهای مالی پیچیده را ایجاد کرد.
با این‌همه معاملات دیفای شامل اجرای معاملات درونزنجیرهای است؛ بدون آن‌که در یک سمت شخص یا نهادی متمرکز وجود داشته باشد که وجوه در اختیار او باشد. اما وقتی بحث دفتر سفارش‌ها به میان می‌آید، این مسئله مشکلی را ایجاد می‌کند. هر تعامل با دفتر سفارش‌ها نیازمند هزینه‌ی گس (Gas) است. این امر موجب می‌شود انجام معاملات بسیار گران تمام شود.
این مسئله هم‌چنین حرفه‌ی بازارسازان، یعنی همان معامله‌گرانی که برای جفت‌های معاملاتی نقدینگی فراهم می‌کنند را نیز پرهزینه می‌کند. اما مهم‌تر از همه‌ی این موارد، بیشتر بلاک چین‌ها قادر نیستند توان عملیاتی لازم را برای انجام روزانه‌ی معاملات میلیارد دلاری مدیریت کنند. این جمله به آن معناست که در یک بلاک چین نظیر اتریوم، انجام سفارشات با کمک دفتر سفارشات درونزنجیرهای صرافی تقریبا غیرممکن است. با این حال شبکه نمی‌تواند توان عملیاتی را به شکل فعلی مدیریت کند.
پیش از آن‌که مبحث را بیشتر پیش ببریم، به این مسئله توجه کنید که صرافی‌های غیرمتمرکزی وجود دارند که با دفتر سفارشات درونزنجیرهای به خوبی کار می‌کنند. به عنوان مثال صرافی‌هایی مانند Binance DEX که روی زنجیره‌ی بایننس ایجاد شده‌اند و به شکلی خاص برای انجام معاملات سریع و ارزان طراحی شده‌اند و هم‌چنین صرافی Project Serum که روی بلاک چین سولانا ساخته شده است. با این همه بسیاری از دارایی‌های دنیای رمزارز روی اتریوم هستند. به همین دلیل شما نمی‌توانید آن‌ها را روی شبکه‌های دیگری معامله کنید مگر این‌که از نوعی پل میان‌زنجیره‌ای استفاده کنید.
استخرهای نقدینگی چطور کار می‌کنند؟
بازارسازان خودکار بازی را تغییر داده‌اند. آن‌ها یک نوآوری چشم‌گیر هستند که امکان انجام معاملات درونزنجیرهای را بدون نیاز به دفتر سفارشات فراهم می‌کنند. معامله‌گران می‌توانند در جفت توکن‌هایی که در دفتر سفارش‌ها بسیار غیرنقدشونده به نظر می‌رسند وارد یا خارج شوند، چرا که برای تکمیل معاملات نیازی به وجود طرف مقابل به شکل مستقیم نیست.
یک دفتر سفارش صرافی را به شکل همتابههمتا در نظر بگیرید؛ یعنی جایی که خریداران و فروشندگان به کمک این دفتر با هم مرتبط می‌شوند. به عنوان مثال معامله روی صرافی غیرمتمرکز بایننس از آن‌جایی همتابههمتا در نظر گرفته می‌شود که معاملات مستقیم بین کیف پول‌های کاربر انجام می‌شود. معامله و تجارت در بازارساز خودکار تجربه‌ای متفاوت است که می‌توان آن را به صورت قراردادی همتابههمتا در نظر گرفت.
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره کردیم، استخرهای نقدینگی مجموعه‌ای از وجوهی هستند که در یک قرارداد هوشمند به صورت سپرده به امانت گذاشته می‌شود. این وجوه توسط تامین‌کنندگان نقدینگی فراهم می‌شوند. زمانی که در حال انجام معامله در یک بازارساز خودکار هستید، در آن سمت معامله طرف قراردادی به شکل سنتی آن وجود ندارد و به جای آن، طرف قراردادتان همان نقدینگی موجود در استخر نقدینگی است. برای آن‌که خریداران خریداری انجام دهند، نیازی نیست که در آن لحظه فروشنده‌ای وجود داشته باشد تا بتوانند از او خریداری کنند. بلکه تنها باید نقدینگی کافی در استخر وجود داشته باشد.
مثلا وقتی می‌خواهید جدید‌ترین سکه‌‌ی یونی سواپ را خریداری کنید، در سمت دیگر آن‌گونه که در شیوه های سنتی مرسوم است، فروشنده‌ای نخواهید یافت. به جای آن الگوریتمی فعالیت شما را مدیریت می‌کند که بر وقایع و اتفاقات داخل استخر نظارت می‌کند. به‌علاوه قیمت‌گذاری هم توسط این الگوریتم و بر اساس معاملات صورت‌گرفته در استخر انجام می‌شود.
البته نقدینگی از هر کجا تامین می‌شود و هر کسی می‌تواند یک تامین‌کننده‌ی نقدینگی باشد. پس این تامین‌کنندگان به نوعی طرف مقابل شما در هر قرارداد در نظر گرفته می‌شوند. اما این ساختار مشابه مدل موجود در دفتر سفارش نیست. چرا که شما در حال تعامل با قراردادی هستید که بر استخر نظارت می‌کند.
از استخرهای نقدینگی چه استفاده‌ای می‌شود؟
تا اینجا ما بیشتر در خصوص بازارسازان خودکار صحبت کرده‌ایم که می‌توان گفت رایج‌ترین کاربرد و استفاده از استخر نقدینگی بوده است. هرچند همان‌گونه که گفتیم یکی کردن نقدینگی در یک استخر مفهومی بسیار ساده است. از این رو می‌توان از آن به شیوه‌های مختلفی بهره جست.
یکی از این موارد کاربرد، ییلد فارمینگ یا استخراج نقدینگی نامیده می‌شود. استخرهای نقدینگی اساس پلفترم‌های تولید بازده خودکار مانند یرن (yearn) کار می‌کنند. یعنی بستری که در آن کاربران وجوه خود را به استخر اضافه می‌کنند که از آن برای تولید بازده استفاده می‌شود.
اما توزیع توکن‌های جدید در میان افراد مناسب و شایسته مشکلی است که بسیاری از پروژه‌های رمزنگاری از آن رنج می‌برند. در این میان استخراج نقدینگی یکی از موفق‌ترین رویکردها بوده است. اساسا توکن‌ها به کمک الگوریتم میان کاربرانی توزیع می‌شوند که توکن‌های خود را به استخرهای نقدینگی ودیعه داده‌اند. پس از آن توکن‌هایی که تازه ضرب می‌شوند به نسبت سهم هر کاربر از استخر میان آن‌ها توزیع می‌شوند.
به این مسئله دقت کنید که این توکن‌ها حتی ممکن است از سایر استخرهای نقدینگی آمده باشند که در این صورت به آن‌ها توکن‌های استخر گفته می‌شود. به عنوان مثال اگر شما برای یونی سواپ نقدینگی فراهم کنید یا به کامپوند (Compound) وام دهید، توکن‌هایی را دریافت خواهید کرد که نشان‌گر سهم شما در استخر هستند. ممکن است قادر به سپرده‌گذاری این توکن‌ها در استخر دیگری باشید و در ازای آن بازدهی کسب کنید. این زنجیره‌ها ممکن است بسیار پیچیده شوند؛ چرا که پروتکل‌ها، توکن‌های استخر دیگر پروتکل‌ها را با محصولات خودشان ادغام می‌کنند.
ما هم‌چنین می‌توانیم در خصوص امور حاکمیتی نیز روی استخرهای نقدینگی حساب کنیم. در برخی از موارد برای ارائه‌ی یک پیشنهاد رسمی برای حاکمیت، به تعداد زیادی رای نیاز است. اگر به جای آن، وجوه در استخر با هم جمع شوند، شرکت‌کنندگان می‌توانند در پشت انگیزه و دلیل مهم و مشترکی که آن را برای پروتکل مهم می‌دانند گرد هم جمع شوند.
یکی دیگر از بخش‌های در حال ظهور دیفای، بیمه‌ی ریسک قرارداد هوشمند است. بسیاری از پیاده‌سازی‌های این بیمه نیز توسط استخرهای نقدینگی تامین می‌شوند. یکی دیگر از موارد کاربرد استخرهای نقدینگی که بسیار مدرن و پیشرفته است، ترنچینگ (tranching) نامیده می‌شود. ترنچینگ مفهومی است که از امور مالی سنتی وام گرفته شده است. این مفهوم شامل تقسیم و دسته‌بندی محصولات مالی بر مبنای ریسک و بازده آن‌هاست. همان‌گونه که انتظارش می‌رود، این محصولات به تامین‌کنندگان نقدینگی اجازه می‌دهد تا نمایه‌ی ریسک و بازده سفارشی‌شده را انتخاب کنند.
تولید و ایجاد دارایی‌های مصنوعی در بلاک چین نیز با تکیه بر استخرهای نقدینگی انجام می‌شود. مقداری دارایی را نزد یک استخر نقدینگی به وثیقه بگذارید، آن را به یک اعتباردهنده‌ی مورداطمینان وصل کنید و پس از آن یک توکن مصنوعی برای خودتان دارید که به هر دارایی که دلتان بخواهد متصل خواهد شد. البته در واقعیت این فرایند پیچیده‌تر از این حرف‌هاست ولی به هر حال ایده‌ی اصلی به همین صورت ساده است.
به نظر شما دیگر چه کاربردهایی را می‌توان برای استخرهای نقدینگی در نظر گرفت؟ احتمالا کاربردهای بیشتری هم وجود دارند که هنوز کشف نشده‌اند. این کاربردها به نبوغ توسعه‌دهندگان دیفای مرتبط هستند.
خطرات استخرهای نقدینگی
اگر برای یک بازارساز خودکار نقدینگی فراهم می‌کنید، نیاز به آن دارید که از مفهومی به نام زیان ناپایدار مطلع و در مورد آن هوشیار باشید. به طور خلاصه می‌توان این‌طور گفت: این ضرر در هنگام تامین نقدینگی بازارسازهای خودکار پدید می‌آید و در واقع کاهش ارزش دلاری در مقایسه با زمانی است که دارایی را نگهداری می‌کنید. این ضرر ممکن است گاهی اوقات کوچک باشد و گاهی اوقات بزرگ.
نکته‌ی دیگری که باید در ذهن خود به آن توجه داشته باشید ریسک‌های قرارداد هوشمند است. زمانی که دارایی خود را در یک استخر نقدینگی به امانت می‌سپارید، در واقع دارایی‌های خود را داخل آن استخر گذاشته‌اید. پس زمانی که در حقیقت هیچ واسطه‌ای در این بین نیست که بخواهد دارایی‌های شما را نگهداری کند، قرارداد هوشمند خود می‌تواند به عنوان محافظ وجوه ایفای نقش کند. حال اگر یک اشکال، خطا یا سوء‌استفاده از طریق وام‌های فلش یا همان وام سریع در این میان رخ دهد، ممکن است سرمایه‌ی شما از بین برود.
هم‌چنین باید مراقب پروژه‌هایی که توسعه‌دهندگان مطابق آن می‌توانند قوانین استخر را تغییر دهند نیز باشید. بعضی از مواقع توسعه‌دهندگان می‌توانند یک کلید مدیریتی یا دسترسی‌های ممتاز و سطح بالای دیگری داشته باشند که در کد قرارداد هوشمند گنجانده شده است. این موارد می‌تواند آن‌ها را قادر به انجام امور مخربی هم‌چون کنترل وجوه موجود در استخر کند.
کلام پایانی
استخرهای نقدینگی یکی از فناوری‌های اصلی و مهم در پشت پرده‌ی فناوری دیفای هستند. این استخرها امکان انجام معاملات غیرمتمرکز، وام‌دهی و تولید بازده و مواردی از این دست را فراهم می‌کنند. این قراردادهای هوشمند تقریبا تمام بخش‌های دیفای را تامین می‌کنند و به احتمال فراوان در آینده نیز همین روند را پیش بگیرند و ادامه دهند.
